1941 yılındaki tahliyeler sırasında doğdum.
Savaşı doğal olarak anımsa(ya)mıyorum.
Ama (dönemin) duygularını anımsıyorum.
O koridorda, bir odada, o ormanda olmak
O karın ve ormanın kokusu
Ve o tango "Utomlennoe Solntse"(*)
Her yerde onu duyabilirdiniz, sanki ulusal bir marştı.
Yuri Norstein'ın söyleşisinden "Magia Russica" (1)
MSG
Kurgu sanatın en büyük olanağıdır. Sanırım o yüzden en büyük hapishanesi oluyor. Çünkü olanaklar bize içinde olduğumuz dünyanın başka dillerini ve kelimelerini; bilmediğimiz bir dünyanın seslerini, nesnelerini, görüntülerini daha da önemlisi duygularını, tepkilerini duyurabilecekken(tersiyle de doğrudur ki bildiğimiz dünyanın farklı bir göz, dil, dokunuş ve kulaktan algılanışını da anlatabilecekken) o çoğunlukla olduğumuzun yerin/sürecin sonrasında hiçbir yeşermeye sebep olmayacak bir çürüme sürecine girmesine neden oluyor.
Bu yüzden bu kadar güzel dediğimiz şeyleri “aşan” şeyler çıkıyor. Ardından onları terk ediyoruz. Ama niçin?
Sorum burada çıkıyor. Peki, bazı şeyler niye aşılmıyor? Her daim izleyicisi ve onu sürekli takip edeni çıkıyor.
Satmak için "haz / şehvet / kin / arzu / korku / gerilim" (artık hangisi entelektüel geliyorsa onu kullanın) denen şeyi alıcı da daha çok ortaya çıkarmanız gerekiyor. O yüzden bazı anlar filmlerde romanlar da sanatın her bir yerinde uzuyor. Bu yüzden "en şahane Hollywood" filmleri bile bir süre sonra benim için izlenmez geliyor. En çok satanlar kuru bir kalabalığa dönüyor.
Ben orada insanı ve onun hikâyesini ve bunu sonucunda bir kurguyu görmüyorum.
Bir kurguyu ona göre bir hikâyeyi ve o hikayeye göre insanları görüyorum.
Bu açıdan doğu-batı demesem de örneğin kimi Sovyet / Avrupa tarzı filmler ile çoğu ABD tarzı filmler arasında böyle bir fark görüyorum.
Ama mesela yeni tarzda çoğunluk kurguya göre oluşturulmuş hikâye ve sonra ona göre yaratılmış insan var. Aslında insan yok. Sizi mahvetmek isteyen "haz / şehvet / kin / arzu / korku / gerilim" kavramlar üzerinden kodlanan şeyler var.
Yani insanın doğal istekleri, açlığımızı giderdiğimizde hissettiğimiz o rahatlık gibi. Bazen hoyratça bir şekilde, genelde kaçındığımız ruh hallerinden zevk almak için istiyoruz onları.
Yine de ben o "hissetmeye" çalışılan her şeye sebep olan kurguyu bir tür MSG’ye benzetiyorum. Çünkü MSG insanın daha çok nasıl yiyeceğinin bilgisi üzerine kuruluysa, sinema sektörü ve diğer hepsi insanın nasıl daha çok tüketeceği üzerine kuruludur. (Vancouver’da -Kuzey Amerika dâhil- birçok ucuz restoran yemeklerinde MSG kullanıyorlar. Bunlar müşterilerin dilleri üzerindeki uyarıları açarak daha çok yemek yemelerine neden oluyor. Günümüz sanatı tam anlamıyla MSG'dir. İlginçlik MSG kullanımı Türkiye ve Avrupa’da yasak. Ama bu insanların bağışık olduğu anlamına gelmiyor)
Bu MSG’li mahsulât bana bir hikâye vermiyor. Her şey bende yaratmak istedikleri duygu için oluşturdukları bir kurgu üzerinden oluyor. O şey benim aklımı kurcalamıyor. O şeyin benim aklımı yönlendiriyor. O şey bana sordurmuyor. O şey ben de olan direnmediğim hemen kabul ettiğim her bir “kabul” gibi beni / bizi çürütüyor. Mesela bir insanın hikâyesini değil; benim aklımla oynamak isteyen bir şamatayı izliyorum. Nefret ediyorum.
Buna karşı bana “dramatize” edilerek ayakta tutulmuş ilgiyi vermeyen şeylere yöneliyorum: Bir çizgi filme, uzun bir müzikte kısa bir motife, bir resme (mesela Van Gogh’un patates yiyenlerine), şiirde günlük bir işin tasvirine, fotoğraftaki yüzün küçük bir ayrıntısına, filmde kadın ya da erkeğin bir nefes alışına… Ya da sizin aptalca gördüğünüz bir kitabı okumakta olabiliyor. Yanıtınız durumunuzu ele veriyor. Genelde gizli bir teslimiyeti taşıyoruz ve aptalca “çılgınlarımızla / çılgınlıklarımızla” direndiğimizi sanabiliyoruz. Sinema (isterseniz sanat şeysi deyin) aslında çılgınlık denen şeyi çılgın olmayanların yaptığında başlaması gerekiyor. Bizse çoğunlukla zaten “çılgın” olan kadın ve erkeklerin çılgınlıklarını izlemekle geçiriyoruz hayatımızı.
Seçtiğim işlere her sabah bakabilirim, her sabah yeni bir anlamları olabilir. Beni sıkmazlar veya doruklara da çıkarmazlar. Bana sadece beni anımsatır; alıştıklarımı ve alışmamam gerekenler üzerine kafa yormama sebep olurlar. Gerçekte doruklara sadece böyle çıkabileceğimizi de görürüz. Yaşam bir direniştir ve sanat size cephane vermelidir. Teslimiyet değil. Dünyanın en güzel cephanesi yanıt değil, sorulardır. (siz isterseniz o yanıta "haz / şehvet / kin / arzu / korku / gerilim" deyin çok entelektüelce oluyor. Ben okuyunca bayılıyorum bunlara daha bir açılıyorum. Ufkumda yeni bir şeyler doğuyor)
Kadınlar ve Çocuklar
Savaş yukarıda saydığım kodlamaları kolay yaratıyor. Hemen hissediyoruz: Korku, gerilim, kin, haz, arzu, acı, keder, hüzün…
Peki, kalanlar açısından durum nasıl acaba? Nasıl görünüyor gidenler?
Norstein çok anlamlı bir söz söylüyor. Savaşı anımsamıyorum ama (dönemin) duygularını anımsıyorum. (Duygularını anımsamak savaşı anımsamaktan daha önemli ve yeterli geliyor.)
Tuhaf bir girişle anlatmak istediğim filmde (tekniklerin çeşitliliği açısından çizgi film / animasyon ya da canlandırma diyemiyorum) hissedilmiş olan bir duygu var. Hem de bekleyen bir kadın değil, bir çocuk tarafından. O başkalarının duygularını ne kadar içselleştirdiğini gösteriyor. İnsanların dans ettiği lambanın altından, daha sonra kar yağmış parktan tek başına yavaşça geçen kadın gibi. Norstein söyleşisin de onun hikâyesini de anlatıyor. Sonra parktaki çocukla o kadının kaybettiği geleceği yaşayan başka bir aileyi göstermek istiyor, belki. Bilmiyorum. Benim için baskın ve kodlanmış bir kurgu yok ve ben istediğimi düşünebiliyorum.
Bir ninniden yola çıkarak oluşturduğu bu film de her bir ayrıntının insanların hikâyelerinden çıktığını görüyoruz. Bu hikâyeler önceden oluşturulmuş bir kurguyu doldurmak için yapılmış gibi gelmiyor. Anımsanan o duygulardan bir kurgunun oluşturulduğunu hissedebiliyoruz.
Nereden anımsıyoruz?
İnekle ip atlayan kızın bebeği almaya gelirken gösterdiği kızgın ve gıcık halinde, uzaktan gelen adamın sahneye girişinde bilmediğimiz bir şeye attığı taşta, o kız çocuğunun ve küçük gri kurdun bebeği uyuturken çektikleri tabure de ve evet o tango müziğinde; insanların dans edişinde; masalarda, ağaçlardan düşen yaprakların sarı tonu ve bir çocuğun en iyi oyun alanı olabilecek olan dikiş makinesinin altında oturan küçük gri kurdumuzda; kök salmış patetesleri temizlerken çaldığı ıslıkta ve patatesleri hemen yemek isteyişinde görüyoruz. Beklenen mektuplar da bekleyenlerin aldığı bir yanıtı. Kadınların mektupları nasıl yakaladığını görüyoruz. Giden trenlerin ışıklarının bıraktığı gölgeleri izliyoruz. Arabaların sesleri ve ışıkları ise zamanı iki de bir 40’lar 70’ler arasında getirip götürüyor. Nerede, hangi zamanda olduğumuzu düşünüyoruz iki de bir: 70’lerin sonu mu 40’lar mı?
Filmi anlatan savaş öncesinden başlıyor. Herkes dans ediyor. Ama anlatıcı o duyguları nedense savaş sonrasının bozucu etkisine karşı bize çokta felakete düşürmeden anlatıyor. Herkes geri gelecek ve dans sürecektir. Sürmeyeceğini gördüğümüz de neden bunu “hissettirmedi” mevzusu yanıtlanıyor gibi. Çünkü anımsayan bir çocuk ve her şekilde negatif anı bile olumlayarak anımsıyor. O an müzik yeniden çalıyor. O yüzden akardiyon çalan adam çok hüzünlü gelmiyor. Sadece durgun. Norstein demek istediği savaşı bilmemek buydu. O dans eden adamlar için: Onlar bir yere gitti ve geldiler diyor. Muhtemelen nereye, ne için gittiklerini bilmiyor. Ama kadınlar bunu birbirlerine anlatıyor. Bilmediği bir şeyi fazlası ile hissediyor. Böylece savaşın ne olduğunu bilmeden çevresinde hissetliklerini anımsıyor. Geri dönenlerin yüzü durgun olması bundan geliyor bana.
Onlarca küçük sahne de uzun zamandır kodlanan o duygulardan birine sokmuyor sizi. Her dokunduğu yerde sebep verdiği duygu daha fazla anımsatmaya itiyor. Bu itişle siz bir dağ görüyorsunuz. Ona geçmişimiz diyoruz. O dağ korkunç gelmiyor nedense çünkü küçük gri kurt bize o ninniyi söylüyor. Artık o ninniden korkmamıza gerek yok. Kurt bizi kaçırmış işte. Ninnide söylenen her şey nasıl olmuşsa bizde bir dağın karşısında oluyoruz.
Küçük Ekler
Girişte kadının söylediği ninni ve bu çizgi filmi oluşumunda Nazım Hikmet'in “Masalların Masalı” adlı şiirinin etkisi olduğunu öğrendiğim de daha bir sevindim. Bir de İlkin benim için Rusçadan ninniyi çevirdi.
“dandini dandini dastana
uzanma sakın kenara*
gri bir kurt yavrusu gelir
böğründen yapışır** yoksa
ormana götürür sonra
söğüt ağacının altına”
* "yatağın kenarına" anlamında
** "yakalar" anlamında
Filmin Künyesi:
Сказка сказок, Skazka skazok, Masalların Masalı, The Tale of Tales
Soyuzmultfilm Stüdyosu, SSCB, Moskova, 1979
